بیمه شده در صورت بیماری یا سانحه ناشی از کار یا غیر آن، می تواند مرخصی استعلاجی بگیرد و در ایام مرخصی استعلاجی، مستحق دریافت غرامت دستمزد ایام بیماری خواهد بود.
رخصی استعلاجی در دو صورت به کارگران تعلق می گیرد. نخست، زمانی که کارگر به دلیل کار یا حوادث ناشی از آن دچار سانحه و بیماری می شود و دوم، زمانی که کارگر به دلیل ابتلا به بیماری غیرمرتبط با کار، باید تا بهبودی کامل استراحت کند.
پرداخت غرامت دستمزد ایام بیماری، طبق ضوابط، بر عهده سازمان تأمین اجتماعی است و مدت مرخصی استعلاجی، جزو سوابق بیمه فرد منظور می شود. با این حال، طبق ماده ۶۶ قانون تأمین اجتماعی در صورتی که ثابت شود وقوع حادثه مستقیماً ناشی از عدم رعایت مقررات حفاظت فنی و بروز بیماری ناشی از عدم رعایت مقررات بهداشتی و احتیاط لازم از طرف کارفرما یا نمایندگان او بوده، سازمان هزینه های مربوط به معالجه و غرامات و مستمری ها و غیره را پرداخته و طبق ماده ۵۰ این قانون، از کارفرما مطالبه و وصول خواهد نمود.
مرخصی استعلاجی کارگران، در هر صورت، باید به تأیید پزشکان معتمد سازمان تأمین اجتماعی، برسد. طی مدت مرخصی استعلاجی، افراد تحت تکفل بیمه شده، مطابق قانون، از خدمات بهداشتی و درمانی برخوردار خواهند بود(دفترچه خدمات درمانی آن‌ها دارای اعتبار است). بر اساس بند یک ماده ۶۲ قانون تأمین اجتماعی، غرامت دستمزد در مرخصی های استعلاجی ناشی از حادثه یا بیماری حرفه ای، از نخستین روز مرخصی قابل محاسبه و پرداخت است.
در مواردی که بیماری ارتباطی به فعالیت های حرفه ای بیمه شده نداشته باشد، محاسبه و پرداخت غرامت دستمزد از روز چهارم مرخصی استعلاجی انجام می شود، مگر آن که فرد بیمه شده در بیمارستان بستری شده باشد. طبق بند ۲ ماده ۶۲ قانون تأمین اجتماعی، «پرداخت غرامت دستمزد تا زمانی که بیمه شده به تشخیص سازمان تأمین خدمات درمانی قادر به کار نبوده و به موجب مقررات این قانون از کارافتاده شناخته نشده باشد، ادامه خواهد یافت.» بنابراین مرخصی استعلاجی بر خلاف مرخصی استحقاقی محدودیت ندارد و تا زمانی که وضعیت بیمه شده از «بیمار» به «از کار افتاده» تغییر نکرده باشد، همچنان ادامه خواهد داشت.
میزان غرامت دستمزد پرداختی به بیمه شدگانی که مرخصی استعلاجی دارند، در صورت داشتن همسر یا فرزند یا پدر و مادری که تحت تکفل آن ها باشد، سه چهارم آخرین دستمزد و در صورت نداشتن افراد تحت تکفل، معادل دو سوم آخرین دستمزد دریافتی است.
با این حال، اگر بیمه شده فاقد افراد تحت تکفل، به هزینه سازمان تأمین اجتماعی، در بیمارستان بستری شود، میزان غرامت دستمزد نصف آخرین دستمزد دریافتی وی خواهد بود. در محاسبه آخرین دستمزد دریافتی بیمه شده، لیست های بیمه و حق بیمه پرداختی به سازمان تأمین اجتماعی ملاک است و فرد نمی تواند به استناد لیست یا فیش حقوقی خود مبلغ بیشتری را مطالبه کند